Wat is prostaatkanker?
Prostaatkanker is een kwaadaardig gezwel in de prostaat. Er zijn verschillende stadia van prostaatkanker. Uw behandeling, en hoe u deze ervaart, hangt af van een aantal factoren zoals de kenmerken van uw tumor en de expertise van het medisch team.
U vindt hier algemene informatie over prostaatkanker, de diagnose en de diverse behandelingsmogelijkheden. Bespreek met uw arts wat de mogelijkheden zijn voor uw persoonlijke situatie. Op de website van de Prostaatkankerstichting vindt u informatie voor mannen met prostaatkanker en hun naasten.
De meeste prostaatkankers ontwikkelen zich geleidelijk en veroorzaken geen symptomen. Snelgroeiende prostaatkanker komt minder vaak voor. Het risico op prostaatkanker neemt toe met ouder worden. De gemiddelde leeftijd waarop prostaatkanker wordt gediagnosticeerd is 69.
Door ontwikkelingen op het gebied van diagnostiek en de langere levensverwachting wordt er steeds vaker prostaatkanker vastgesteld. Prostaatkanker is de meest voorkomende kanker bij oudere mannen in Europa. Het overlevingspercentage voor prostaatkanker in Europa is relatief hoog en stijgt nog steeds.
Wat is de prostaat?
De prostaat is een klier in de lagere urinewegen, die vlak onder de blaasuitgang en om de plasbuis ligt. Alleen mannen hebben een prostaat. De functie van de prostaat is het aanmaken van prostaatvocht voor het vervoeren van zaadcellen. Bij een ejaculatie (zaadlozing) trekt de prostaat, dat uit glad spierweefsel bestaat, samen en wordt het zaadvocht door de plasbuis in de penis geperst.
Een gezonde prostaat is ongeveer net zo groot als een walnoot en heeft een inhoud van 15-25 ml.
Bij de ouder wordende man wordt de prostaat geleidelijk groter.
De medische term voor een goedaardige vergroting van de prostaat is BPH: Benigne Prostaat Hyperplasie.
Download het Prostaatboek voor meer informatie over de prostaat en prostaatkanker.
Klachten en symptomen bij prostaatkanker
Over het algemeen is prostaatkanker asymptomatisch, wat betekent dat er geen duidelijke ziekteverschijnselen zijn die dit aanduiden. In de meeste gevallen worden symptomen veroorzaakt door een goedaardige prostaatvergroting (BPH), of door een infectie. Als er symptomen optreden bij prostaatkanker is dit meestal een teken dat de aandoening gevorderd is. Daarom is het belangrijk dat u een arts raadpleegt om te begrijpen wat de oorzaak kan zijn bij het optreden van symptomen.
De volgende klachten kunnen zich voordoen:
- Vaker plassen
- Zwakke urinestraal
- Bloed in de urine
- Problemen met het krijgen of behouden van een erectie (stijve penis)
- Urine-incontinentie (ongewild urineverlies)
- Pijn in de heupen, rug, borst of benen
Pijn in de botten kan een teken zijn dat de kanker zich door het lichaam heeft verspreid. We spreken dan over metastatische kanker.
Diagnose prostaatkanker
PSA-test
Het afnemen van een bloedtest wordt vaak toegepast voor het vaststellen van prostaataandoeningen. Hierbij wordt het gehalte aan prostaat specifiek antigeen (PSA) in het bloed gemeten. Als het PSA-gehalte te hoog is, kan dit betekenen dat de cellen in de prostaat zich anders gedragen.
Dit kan veroorzaakt worden door een tumor in de prostaat, maar ook door een infectie of door een goedaardige vergroting van de prostaat.
Rectaal onderzoek
Uw arts doet een rectaal onderzoek om de grootte, vorm en consistentie van de prostaat te voelen.
Beeldvormend onderzoek
In sommige gevallen kan uw arts u aanraden een scan van de lagere urinewegen uit te laten voeren. Er zijn verschillende beeldvormende onderzoeken mogelijk, zoals een echo, CT-, MRI-, of botscan.
Geen van deze onderzoeken bieden uitsluitsel of u prostaatkanker heeft. Uw arts zal de onderzoeksresultaten tezamen met uw leeftijd en medische voorgeschiedenis gebruiken om een inschatting te maken of er sprake is van prostaatkanker.
Biopsie
Als er een verhoogd risico bestaat, zal uw arts u aanraden een biopt of prostaatweefsel te laten afnemen voor verder onderzoek om vast te stellen of u prostaatkanker heeft of niet.
Behandeling van prostaatkanker
Er zijn verschillende stadia van prostaatkanker. Als de tumor zich beperkt tot de prostaat en niet is uitgegroeid naar omliggende organen spreken we van lokale prostaatkanker. Als de tumor buiten de prostaat is gegroeid naar omliggend weefsel, zoals de zaadblaasjes, de blaashals of naar de lymfeklieren rond de prostaat, spreken we over lokaal gevorderde prostaatkanker. Als de kanker zich heeft verspreid naar verder afgelegen lymfeklieren of naar andere organen, spreken we over uitgezaaide prostaatkanker (metastase).
De rol van hormonen bij de groei van prostaatkankercellen
Een tumor ontwikkelt zich wanneer cellen sneller groeien dan normaal. De groei van prostaatkankercellen hangt samen met mannelijke geslachtshormonen genaamd androgenen. Testosteron is het belangrijkste androgeen. Androgenen worden nagenoeg alleen geproduceerd in de zaadballen (deel van het mannelijke voortplantingsstelsel, ofwel de testikels). Deze bevinden zich in het scrotum, de balzak die onder de penis hangt. De zaadballen maken zowel testosteron als sperma aan.
Lokale prostaatkanker
Bij lokale prostaatkanker bevindt de tumor zich alleen in de prostaat en is niet uitgegroeid naar andere delen in het lichaam. De tumor kan, afhankelijk van de grootte en de locatie in de prostaat, geclassificeerd worden als T1 of T2.
T1 betekent dat de tumor te klein is om tijdens het rectale onderzoek te worden gevoeld of om gezien te worden op een scan. Door het afnemen en onderzoeken van een stukje weefsel (biopsie) kan door analyse van de patholoog vastgesteld worden of het om een T1-tumor gaat en of het geclassificeerd wordt als T1a, T1b of T1c.
Een T2-tumor is tijdens het rectale onderzoek voelbaar, maar nog steeds beperkt tot de prostaat. Op basis van de grootte van de tumor en de locatie in één of meer prostaatkwabben kan de tumor worden geclassificeerd als T2a, T2b of T2c.
Behandeling van lokale prostaatkanker
Als er bij u lokale prostaatkanker is vastgesteld, kan uw arts de volgende behandelingen aanbevelen: conservatie therapie, radicale prostatectomie, radiotherapie, of nieuwe experimentele behandelingen zoals ablatietherapie.
Conservatieve therapie
Conservatieve therapie is een behandeling waarbij de voortgang van uw aandoening nauwkeurig wordt gevolgd door middel van actief volgen of waakzaam wachten.
Radicale prostatectomie
Radicale prostatectomie is een chirurgische behandelingsoptie voor lokale prostaatkanker. Bij deze ingreep worden de prostaat en de zaadblaasjes verwijderd.
Radiotherapie
Radiotherapie behoort ook tot de mogelijkheden voor behandeling van prostaatkanker. Radiotherapie schaadt en doodt kankercellen met behulp van uitwendige (door de huid heen) of inwendige (van binnenuit) bestraling. Inwendige radiotherapie wordt ook wel brachytherapie genoemd.
Uw arts kan brachytherapie voorschrijven als u een lage Gleason-score hebt en er geen urinewegklachten zijn.
Nieuwe experimentele technieken: Ablatietherapie
Naast een chirurgische ingreep, radiotherapie en conservatieve therapie is ook ablatietherapie (of: focale therapie) een behandelingsoptie voor lokale prostaatkanker, zoals:
- Cryo-chirurgische ablatie van de prostaat
- High Intensity Focussed Ultrasound (HIFU)
Omdat de tumorcellen direct worden aangepakt, blijft de schade aan andere weefsels in de prostaat of de lagere urinewegen beperkt.
Lokaal gevorderde prostaatkanker
Bij lokaal gevorderde prostaatkanker heeft de kanker zich buiten de prostaat verspreid. Er kan sprake zijn van een T3- of T4-tumor, afhankelijk van de locatie en hoe ver de tumor buiten de prostaat is gegroeid. Een T3-tumor is doorgegroeid in het prostaatkapsel en eventueel de zaadblaasjes. Een T4-tumor is buiten het prostaatkapsel doorgegroeid in andere weefsels in de buurt zoals de blaashals, de urinesluitspier, het rectum, of de bekkenbodem.
Behandeling van lokaal gevorderde prostaatkanker
Als er bij u lokaal gevorderde prostaatkanker is vastgesteld, kan uw arts u aanraden om de kanker te behandelen met waakzaam wachten, radicale prostatectomie, of een combinatie van radio- en hormoontherapie.
Waakzaam wachten
Bij waakzaam wachten zal uw zorgverlener een bezoekschema vaststellen om uw gezondheid te controleren en, indien er klachten optreden, verdere behandeling aanbevelen. Deze vorm van behandeling wordt toegepast als radicale prostatectomie, radiotherapie of hormoontherapie geen opties zijn, bijvoorbeeld vanwege een hoge leeftijd of als er sprake is van een medische aandoening die een andere behandeling onmogelijk maakt.
Radicale prostatectomie
Radicale prostatectomie is een chirurgische behandelingsoptie voor lokaal gevorderde prostaatkanker. Hierbij wordt er zoveel mogelijk van de tumor verwijderd waaronder de gehele prostaat en de zaadblaasjes, maar ook het omliggende weefsel dat door de tumor is aangetast en de lymfeklieren in het bekken.
Hormoon- en radiotherapie
Uw arts kan u adviseren radiotherapie als behandeling te nemen. Deze behandeling schaadt en doodt kankercellen. Het is een veelvoorkomende behandeling voor lokaal gevorderde tumoren. Bij lokaal gevorderde prostaatkanker wordt er altijd een combinatiebehandeling gegeven met radio- en hormoontherapie.
Hormoontherapie gaat de productie van testosteron in het lichaam tegen. Het doel is om de tumor niet verder te laten groeien. Hormoontherapie wordt ook wel androgeendeprivatietherapie (ADT) genoemd.
Uitgezaaide prostaatkanker
Prostaatkanker kan zich verspreiden naar andere organen of lymfeklieren buiten het bekkengebied. Dit heet gemetastaseerde ziekte. De tumoren in andere delen van het lichaam of in de lymfeklieren worden metastasen of uitzaaiingen genoemd.
Het is belangrijk om te beseffen dat uitgezaaide prostaatkanker niet kan worden genezen. In dat geval zal uw arts proberen de groei van de tumor en de uitzaaiingen te vertragen. Hiermee kan uw levensverwachting worden verlengd met minder klachten.
Als prostaatkanker uitzaait, spreidt deze zich meestal uit naar de botten of de wervelkolom. In een later stadium kan prostaatkanker ook uitzaaien naar de longen, de lever, verder afgelegen lymfeklieren en de hersenen (Fig. 8). De meeste uitzaaiingen leiden tot een verhoogd niveau van PSA (Prostaat Specifiek Antigeen) in het bloed.
Uitzaaiingen in de wervelkolom kunnen symptomen veroorzaken zoals ernstige rugpijn, spontane breuken of verdrukking van de zenuwen of het ruggenmerg. Uitzaaiingen kunnen ook asymptomatisch zijn, dus zonder merkbare ziekteverschijnselen. In zeldzame gevallen kan uitzaaiing naar de longen een aanhoudende hoest veroorzaken.
Beeldvormend onderzoek kan worden gebruikt om uitzaaiingen op te sporen. Uitzaaiingen naar de botten kunnen worden gezien op een botscan. Een CT-scan kan meer gedetailleerde informatie geven over uitzaaiingen naar de botten of gebruikt worden voor het opsporen van uitzaaiingen in de lever, de longen of de hersenen.
Behandeling van uitgezaaide prostaatkanker
Hormoonbehandeling
Bij uitgezaaide prostaatkanker, zal uw arts hormoontherapie (ook wel bekend als androgeendeprivatietherapie-ADT) aanbevelen. De behandeling vertraagt de groei van de kanker en helpt daarnaast symptomen te bestrijden. Uw arts kan u ook aanraden chemotherapie (met het middel Docetaxel) te ondergaan als u met de hormoonbehandeling start. Hierbij is gebleken dat er een langere levensverwachting bestaat.
Castratie-resistente prostaatkanker
Castratie-resistente prostaatkanker ontstaat meestal tijdens de behandeling van uitgezaaide prostaatkanker.
Hormoontherapie stopt de aanmaak en blokkeert de werking van androgenen (mannelijke geslachtshormonen). Dit wordt castratie genoemd. Bij een effectieve hormoonbehandeling stopt de groei van de tumor. Dit effect is van tijdelijke duur en leidt tot castratie-resistente prostaatkanker. Over het algemeen gebeurt dit twee tot drie jaar, soms zelfs eerder, nadat de hormoonbehandeling is gestart. Castratie-resistente prostaatkanker kan niet worden genezen.
Castratie-resistente prostaattumoren hebben veel minder androgenen nodig om door te groeien, en zelfs bij een afgenomen aanmaak van androgenen blijven tumoren groeien en zich verspreiden. Dit soort kankers worden castratie-resistent genoemd omdat ze niet langer reageren op de hormoonbehandeling.
Het gehalte aan prostaat specifiek antigeen (PSA) in het bloed stijgt opnieuw. Uw arts zal de diagnose castratie-resistente prostaatkanker stellen als uit herhaalde tests is gebleken dat er sprake is van een verhoogd PSA-gehalte in uw bloed. Dit type kanker kan ook worden vastgesteld als er ziekteverschijnselen optreden door de groei van de tumor of bij uitzaaiingen.
Behandeling van castratie-resistente prostaatkanker
Nieuwe hormoonmedicijnen
Castratie-resistente prostaatkanker kan behandeld worden met twee nieuwe hormoonmedicijnen: abirateron acetaat en enzalutamide. Deze middelen hebben een verschillende werking.
Aanvullende behandeling met anti-androgeentherapie
Als u een behandeling hebt gehad met een chirurgische ingreep of chemische castratie, kan uw arts u adviseren een aanvullende behandeling met anti-androgeentherapie te ondergaan. Het meest gebruikte anti-androgeenmedicijn bij castratie-resistente prostaatkanker is bicalutamide. Een behandeling met dit medicijn heeft als doel de groei van de tumor af te remmen. Mogelijke bijwerkingen zijn o.a. zwelling van de borsten (borstvorming) en leverfunctiestoornissen.
Stoppen met de anti-androgene behandeling
Als u een behandeling hebt gehad met LHRH-agonisten, dit zijn medicijnen die de productie van testosteron in de testikels stopzetten zoals leuproline (Eligard, Lucrin), gosereline (Zoladex) en busereline (Suprefact), of antagonisten in combinatie met anti-androgene therapie, kan uw arts u adviseren te stoppen met het nemen van anti-androgene medicijnen. Hiermee kan het PSA-gehalte in uw bloed gedurende een aantal maanden worden verlaagd. Dit effect zal merkbaar zijn 4 tot 6 weken nadat u gestopt bent met het nemen van het medicijn.
Chemotherapie met docetaxel
Uw arts kan chemotherapie met docetaxel adviseren voor de behandeling van castratie-resistente prostaatkanker. Dit medicijn verlicht de pijn die wordt veroorzaakt door de tumor of door uitzaaiingen. Bij een effectieve behandeling kan uw levensverwachting verlengd worden met minder klachten en bijwerkingen. Als u eerder behandeld bent geweest met docetaxel, kan uw arts u aanraden een tweede chemobehandeling te ondergaan met cabazitaxel. Een tweede chemokuur met docetaxel behoort ook tot de mogelijkheden.
Medicijnen met adrenolytische eigenschappen
Na castratie blijven de bijnieren kleine hoeveelheden androgenen aanmaken. Medicijnen met adrenolytische eigenschappen zorgen ervoor dat de bijnieren geen hormonen meer produceren. Mogelijke bijwerkingen van deze medicijnen zijn diarree, jeuk en huiduitslag, erectiestoornissen en schade aan de lever. Deze medicijnen worden niet vaak gebruikt.
Oestrogeentherapie
Behandelingen met medicijnen die het hormoon oestrogeen bevatten, kunnen de groei van de tumor afremmen en het PSA-gehalte in uw bloed verlagen zonder schade aan de botten aan te richten. Deze behandeling kan hart- en vaatziekten, bloedproppen en hartaanvallen veroorzaken. Vanwege deze risico’s wordt oestrogeentherapie tegenwoordig zelden aangeraden.
Immunotherapie
Immunotherapie is een behandeling waarbij uw eigen immuunsysteem de kankercellen bestrijdt. Bij prostaatkanker wordt het medicijn Sipuleucel-T gebruikt. Uw bloed wordt gebruikt bij de preparatie van dit middel. Hiervoor dient u bloed af te staan.
Algemene informatie
Risicofactoren voor prostaatkanker
Er zijn een aantal bekende risicofactoren voor prostaatkanker, waarvan leeftijd de belangrijkste is. Prostaatkanker is zeldzaam onder mannen jonger dan 40 en ontwikkelt zich meestal bij mannen ouder dan 65. Een medische familiegeschiedenis kan het risico op het ontwikkelen van prostaatkanker vergroten.
Prostaatkanker komt het vaakst voor bij mannen van Afrikaanse en Afro-Caribische afkomst, en het minst bij mannen van Aziatische afkomst. Het is nog steeds niet bekend waarom dit zo is. Het consumeren van vlees en zuivelproducten kan het risico op prostaatkanker vergroten, maar dit wordt nog steeds onderzocht.
Classificatie en risico-stratificatie van prostaatkanker
Classificatie
Prostaatkankers worden geclassificeerd aan de hand van het tumorstadium en de mate van agressiviteit van de tumorcellen. Deze twee elementen vormen de basis voor een eventueel behandelingstraject.
Uw arts doet een aantal onderzoeken om uw specifieke situatie beter te begrijpen. Prostaatkanker wordt geclassificeerd door te bepalen in welke mate de tumor gevorderd is en of de kanker zich heeft verspreid naar de lymfeklieren of andere organen.
Het stadium van de prostaattumor is gebaseerd op het TNM-classificatiesysteem. Uw arts kijkt naar de grootte en de invasiviteit van de tumor (T) en bepaalt aan de hand van vier stadia hoe gevorderd de tumor is. Het tumorstadium kan, afhankelijk van de grootte, aangeduid worden met een a, b, of c.
Er wordt onderzocht of de lymfeklieren zijn aangetast (N), of als de kanker is uitgezaaid naar andere delen van uw lichaam (M). Als prostaattumoren uitzaaiien, verspreiden deze zich over het algemeen naar de botten, vaak naar de wervelkolom, of naar de longen, lever of hersenen.
Een ander classificatie-element is de Gleason-score. Deze wordt vastgesteld door de patholoog aan de hand van het stukje weefsel dat afgenomen is tijdens de biopsie. Een biopsie is een medische ingreep waarbij een stukje weefsel van het lichaam afgenomen wordt voor onderzoek. Deze verschaft informatie over de agressiviteit van de tumor. Aan de hand van de celpatronen kan de patholoog zien hoe snel de tumor groeit. De agressiviteit van prostaatkankercellen wordt onderverdeeld in 5 groepen, van 1/5 minder agressief tot 5/5 meest agressief.
De Gleason-score
De Gleason-score varieert van 6 tot 10. Tumoren met een hogere score zijn agressiever en moeilijker te genezen.
De score is gebaseerd op het uiterlijk (patroon) van de kankercellen. Elk patroon krijgt een score tussen de 1 en 5. De patholoog kijkt welke twee patronen het meest voorkomen in een biopt (stukje weefsel) en telt de score van die twee bij elkaar op.
Bijvoorbeeld: het meest voorkomende patroon heeft een score van 3, en het tweede meest voorkomende patroon heeft een score van 4. In dit geval is de Gleason-score: 3 + 4 = 7.
Risico-stratificatie
De risico-stratificatie van uw aandoening wordt bepaald aan de hand van de tumorclassificatie, uw leeftijd, uw medische geschiedenis en uw algemene gezondheidstoestand.
Een definitieve classificatie van de tumor is alleen mogelijk na een chirurgische ingreep waarbij de gehele prostaat is verwijderd.
Behandeling bij terugkeer van de kanker
Bij patiënten met lokale of lokaal gevorderde prostaatkanker kan de kanker terugkeren, dit heet een recidief. De kanker kan terugkeren in de prostaat, in weefsel rond de prostaat, lymfeknopen in het bekken of in andere delen van het lichaam. De behandeling hiervan hangt sterk af van de locatie van de kanker. Uw arts zal beeldvormend onderzoek zoals een CT-, MR-, PET-scan of een botscan adviseren in het bepalen van de tumorlocatie, de tumoreigenschappen en de behandeling.
Als u een radicale prostatectomie hebt ondergaan en de PSA-waarde in uw bloed stijgt, kan dit een teken van recidief zijn. Uw arts kan salvage radiotherapie aanraden. Bij deze behandeling wordt het gebied, waar voorheen de prostaat zat, bestraald om kankercellen te doden.
Als u een behandeling hebt ondergaan met radiotherapie, kan uw arts u adviseren het recidief te behandelen met radicale prostatectomie.
Als uw PSA-waarde snel stijgt of als er klachten optreden, kan uw arts een hormoonbehandeling adviseren.
Palliatieve zorg
Als de tumor is uitgezaaid naar andere organen of weefsels (metastase) is een operatie geen behandelingsoptie. In dit stadium is een behandeling slechts voor het verminderen van symptomen en het behoud van kwaliteit van leven. Dit is waar palliatieve zorg zich op richt. Bij palliatieve zorg worden u en uw naasten ondersteund door een multidisciplinair team op fysiek, psychisch, sociaal en spiritueel vlak. Palliatieve zorg richt zich op symptoom- en pijnbeheersing.
Het is belangrijk uw wensen en voorkeuren kenbaar te maken aan het palliatieve zorgteam. Het palliatieve zorgteam kan zorg verlenen in het ziekenhuis of bij u thuis.
U kunt er ook voor kiezen zorg te krijgen in een hospice. Een hospice is een instelling die zorg verleent tijdens de laatste levensfase.
